Mannen van de oude keizer

Er was eens een oude keizer. Hij heette Frans Josef, was een telg uit het geslacht van de Habsburgers, en regeerde niet minder dan 68 jaar over Oostenrijk, Hongarije en nog veel meer landen. De meeste mensen vonden dat wel prima, het ging immers al eeuwen zo, en de oude keizer bedoelde het goed. Het was duidelijk hoe de wereld in elkaar stak, hoe de verhoudingen waren. Zo zijn onze manieren, als je je eraan houdt, komt het goed. Maar onder de oppervlakte was er iets gaan broeien. Toen de neef van de keizer met een pistoolschot werd vermoord, brak de grote oorlog uit. Zingend trokken de mannen van de keizer ten strijde. Maar de wereld was veranderd, de oorlog niet meer wat het ooit was, miljoenen soldaten vonden de dood en het gezang verstomde. De oude keizer stierf eenzaam in zijn paleis in Wenen, zijn opvolger werd per trein de grens overgezet. 

Deze zomer reisden we onder andere naar Salzburg en Wenen. In mijn koffer zaten twee boeken van auteurs die de keizer nog op zijn paard door Wenen hadden zien paraderen. Joseph Roth en Stefan Zweig waren vrienden, allebei Joods, en allebei worden ze vandaag nog herdrukt en gelezen. Roth is vooral een goede verteller. Zijn grote roman Radetzkymars is recent opnieuw vertaald door Els Snick en voorzien van illustraties van Jan Vanriet. Alleen voor de platen zou je het boek al kopen. Maar Roth vertelt ook een aangrijpend verhaal, over vader en zoon Trotta, trotse militairen onder het bewind van de keizer. Met het instorten van het Habsburgse rijk zakt hun wereld van tradities en codes als een plumpudding in elkaar. Roth vertelt op een licht satirische toon, en in elk hoofdstuk voltrekt zich een meeslepend drama. Radetzkymars is een meesterwerk dat de tijden heeft overleefd. 

Van Zweig las ik De wereld van gisteren, een autobiografie. Met rake beschrijvingen en heldere analyses tekent hij de kanteling van zijn tijd. De toon is melancholiek, maar Zweig heeft een hoopvolle boodschap: alleen door de humaniteit te zoeken, door in gesprek te blijven met elkaar, kunnen we als Europeanen samenleven zonder oorlog. In 1942, als balling in Brazilië, trok hij de conclusie dat het Europese ideaal definitief te gronde was gericht en pleegde hij zelfmoord. Zweigs boodschap klinkt inmiddels dringender dan ooit tevoren. 

Arie Kok 

Deze column is geschreven voor Maandblad Reveil, oktober 2021.